نقش جایزه در تقویت انگیزه
نتایج مطالعات انجام شده توسط پژوهشگران حوزه تعلیم و تربیت نشان می‌دهد که نیروی محرکه اصلی در پیمودن مسیر رشد و موفقیت در درون هر فردی وجود دارد که در صورت فعال شدن و به جریان افتادن آن، راه‌های پر پیچ و خم پیشرفت را با عشق و علاقه وصف‌ناپذیر، طی کرده و تمامی موانع ریز و درشت را به خوبی پشت سر می‌گذار؛ و برقراری این نیروی عظیم وابسته است به برخورداری از عواملی چون هدف، میل و رغبت و … که همگی در ایجاد انگیزه نهفته است.
قرآن كريم با ترسيم ویژگی‌های حيات طيبه و بیان راه رسیدن به آن، از روش‌هاي گوناگوني به منظور ايجاد انگيزه در انسان براي وصول به هدف، بهره برده است. يكي از این روش‌ها که اهمیت ویژه‌ای دارد؛ «تشويق» است. تشويق‌هاي قرآن، گستره وسيعي دارند؛ تشویق افراد بر اساس ادبیات قرآنی دارای مؤلفه‌های گوناگونی است. اصلی‌ترین این مؤلفه‌ها عبارتند از:
با انجام یک بررسی اجمالی، درمی‌یابیم که محور اصلی و مشترک همه مؤلفه‌ها تأثیر انگیزشی آن‌ها است. به بیان دیگر ملاحظات چهارگانه فوق، ناظر بر نوع و میزان انگیزشی که در فرد ایجاد می‌کند؛ شکل گرفته و تنظیم می‌شود.
یکی از ملاحظات بسیار مهم درباره تشویق که در قرآن کریم آمده است؛ آگاه‌سازی افراد نسبت به دستاوردهای ارزنده‌ای است که فرد به دست خواهد آورد. بر این اساس آنچه فرد را به انجام کارش تشویق می‌کند آگاهی کامل او از نتایج ارزشمندی است که خود او به عنوان نخستین فرد به دست می‌آورد. این رویه قرآنی، همان اصل بشارت است که روانشناسان، از این نوع تشویق و ترغیب به عنوان مؤثرترین روش برای ایجاد انگیزه درونی یاد می‌کنند.
روش کلامی سفارش شده در قرآن کریم نیز جالب توجه است. یگانه روش کلامی برای تشویق که در قرآن کریم آمده است؛ تشکر و قدردانی و تأکید مجدد بر این است که در درجه نخست، خود فرد از برکات رفتارش – چه مادی و چه معنوی – بهره‌مند خواهد شد. بزرگ‌نمایی و ویژه‌نمایی عملکرد افراد شاید اثر مطلوبی بر روش رفتاری آینده آن‌ها و شاهدان تشویق، نداشته باشد. بنابراین از دید قرآن، استفاده از عباراتی که تنها حاوی تشکر و قدردانی است؛ نفوذ و اثربخشی بیشتر و مناسب‌تری دارند. به گفته روانشناسان، ما به درستی نمی‌دانیم که در ذهن تشویق شونده و شاهدان، چه ارزش‌گذاری مشخصی بر رفتار فرد صورت گرفته است. بنابراین در صورت استفاده از عباراتی که با تصویر ذهنی نامبردگان در تضاد و تناقض باشد؛ نتیجه‌ای جز تخریب فضای تشویق در بر نخواهد داشت. حتماً با صحنه‌هایی مواجه شده‌اید که افراد باهوشی یا در جلسه تقدیر حاضر نمی‌شوند و یا قبل از حضورشان نسبت به سخنانی که درباره‌شان ایراد خواهد شد؛ ابراز نگرانی می‌کنند.
کدام دانشآموزان باید تشویق شوند؟
همه دانشآموزان را باید تشویق کرد. اما رویه و متعلقات تشویق همه افراد یکسان نیست. تشویق ویژه و منحصر به فرد، باید نسبت به دانش‌آموزانی اختصاص یابد که با سایرین، تفاوت‌های معنادار و ارزشمندی دارند. به طوری که در دیگران احساس تبعیض و بی‌انصافی ایجاد نشود. بنابراین روش‌هایی از قبیل قرعه‌کشی و یا انتخاب تصادفی، هیچ یک از آثار سازنده تشویق را نخواهد داشت.
یکی دیگر از نکات مهم در تشویق دانشآموزان، توجه و دقت در انتخاب تشویق‌کنندگان است. تشویق‌شوندگان باید نسبت به افراد تشویق‌کننده، احساس شعف داشته باشند و این امر در صورتی تحقق می‌یابد که مشوق دارای ویژگی‌های زیر باشد:
منسوب نبودن به ارکان سیاسی (جلوگیری از شائبه‌های جناحی و سیاسی)
بیان شیوا و مناسب
تشویق به عنوان تقویتکننده
در روانشناسی تربیتی، «تقویتکننده» اصطلاحی است که در رابطه با خاموشی و یا افزایش احتمال تکرار یک رفتار به کار می‌رود. به این ترتیب که ممکن است در واکنش نسبت به رفتار مشخصی از یک فرد، اقدامی صورت گیرد که فرد، دیگر تمایل به تکرار آن رفتار نداشته باشد و یا به تکرار آن متمایل شود.
تقویتکننده مثبت
هرگاه بعد از انجام یک رفتار، عاملی وجود داشته باشد (محرک) که احتمال تکرار آن رفتار را افزایش داده یا سبب بقاى آن شود، به چنین محرک یا واکنشی تقویتکننده مثبت مى‌گوییم.
مثلاً اگر مادری بعد از موفقیت فرزند خود در امتحانات، به او یک هدیه بدهد و این باعث افزایش یا تداوم تلاش فرزند در جهت موفقیت درسی شود، این هدیه یک تقویتکننده مثبت است.
تقویتکننده منفی
هرگاه بعد از انجام یک رفتار، عاملی وجود داشته باشد (محرک) که احتمال تکرار آن رفتار را کاهش داده یا آن را متوقف سازد، به چنین محرک یا عاملی تقویتکننده منفی مى‌گوییم.
به این ترتیب باید تقویتکننده منفى را شناسایی کرده و از موقعیت فرد دور نگه داشت تا احتمال بروز رفتار مطلوب مخدوش نشود. به این ترتیب با استفاده از تقویتکننده منفی، احتمال تکرار رفتار ناپسند را کاهش می‌دهیم.
باید توجه داشت که عوامل یا محرک‌ها (تقویت‌کننده‌ها) می‌تواند یک امر تصادفی و خارج از اراده و یا کاملاً ارادی و کنترل شده باشد.
اهدای جایزه چه تقویت‌کننده‌ای است؟
روش تشویق دانشآموزان را می‌توان در دو گروه کلی دسته‌بندی نمود:
روش مادی: در این شیوه با استفاده از جوایز مادی نظیر پول، وسایل، پوشاک و … سعی در تشویق دانش‌آموز می‌شود.
روش غیرمادی: در این شیوه، دانش‌آموز پول یا وسیله‌ای که ارزش مادی دارد دریافت نمی‌کند. تشویق وی در این روش به صورت‌های غیر مادی نظیر تقدیر و تشکر زبانی در ملأ عام، اهدای لوح تقدیر، معرفی از طریق رسانه‌ها و جراید و … صورت می‌گیرد.
پژوهش‌های گوناگون از جمله آزمایش‌های بلوم و همکارانش نشان می‌دهد که پاداش‌های مادی گرچه ممکن است در ابتدا دانش‌آموز را تحت تأثیر قرار دهد؛ ولی در ادامه به خاموشی انگیزه وی می‌انجامد. بر اساس این پژوهش‌ها تشویق‌هایی مؤثرتر بوده و از ماندگاری اثر بیشتری برخوردارند که معنوی و غیر مادی باشند. در زیر، منحنی مقایسه تغییرات انگیزشی افراد را در تشویق‌های مادی و معنوی مشاهده می‌کنید.
اعطای جوایز مادی برای تشویق دانشآموزان باید با احتیاط زیاد و همراه با عناصر جذاب معنوی صورت گیرد. پاداش‌های مادی، غالباً در شکل تقویت‌کننده‌های منفی عمل کرده و انگیزه‌های فرد را به تدریج کم و نهایتاً خاموش می‌کنند. از خود بپرسید این همه افراد و دانشآموزان که جوایز و تشویق‌های مادی دریافت کرده‌اند؛ هم‌اکنون کجایند و به چه موفقیت‌های ممتاز و ارزنده دیگری دست یافته‌اند؟
آنچه ذکر شد حکایت از یک مسؤولیت بسیار سنگین در مراقبت از ادامه روند حسن تحصیل دانشآموزان دارد. و این امر محقق نمی‌گردد مگر با همراهی جوایز مادی با تشویق‌های معنوی به گونه‌ای که روح و جان دانش‌آموز چنان آکنده از شکوه جلوه‌های معنوی شود که جوایز مادی تنها نقش شتاب‌دهنده اولیه را بازی نموده و آثار تخریبی نداشته باشند.
تشویق و انگیزه درونی
انگیزه‌های رفتاری دانشآموزان را می‌توان به دو دسته بیرونی و درونی تقسیم کرد. انگیزه بیرونی عبارتست از کشش‌ها و جاذبه‌هایی که در جهان خارجی فرد وجود دارد و فرد به خاطر رسیدن به آن‌ها دست به کاری می‌زند. این‌که دانش‌آموزی خوب درس می‌خواند تا با کسب معدل بالا به دریافت دوچرخه‌ای که پدرش قول داده موفق شود؛ مثالی برای انگیزه بیرونی است. غالب تشویق‌های مادی و معنوی، انگیزه‌های بیرونی را تقویت می‌کنند. ولی پایدارترین و قوی‌ترین انگیزه‌ها، انگیزه‌های درونی هستند که سرچشمه جوشان آن در درون فرد قرار دارد. انگیزه فردی که به خاطر رضایت خاطر خود و رسیدن به نوعی آرامش درونی اقدام به انجام کاری می‌کند؛ از قدرت، جدیت و دوام بیشتری برخوردار است و با سرزنش و یا دادن و ندادن جایزه، تحریک و تهدید نمی‌گردد.
انگیزه درونی، حاصل دو ادراک شناختی توسط فرد است:
ادراک لیاقت یا شایستگی: رویدادهایی که به فرد کمک می‌نماید تا درک واقع‌بینانه‌ای از شایستگی خود به دست آورد؛ انگیزه درونی را برای فعالیت مربوط به لیاقت وی، تحت تأثیر قرار می‌دهد. به طور کلی رویدادهایی که به درک شایستگی بیشتر کمک می‌کنند، انگیزش درونی را افزایش می‌دهند، در حالی که رویدادهایی که درک شایستگی را کاهش می دهند، انگیزش درونی را کاهش خواهند داد.
ادراک کنترل: رویدادهایی بر انگیزش درونی فرد تأثیر می‌گذارند که وی را به ادراک نقشش به عنوان منبع علیت نتایج رهنمون می‌سازد. رویدادهایی که به درک منبع علیت بیرونی کمک می‌کنند، انگیزش درونی را کاهش می‌دهند. اما رویدادهایی که درک منبع علیت درونی را تقویت می‌کنند، انگیزش درونی را افزایش و انگیزش بیرونی را کاهش می‌دهند.
تمامی مراحل و فرایندهای اعطای جوایز حسن تحصیل از ابتدا تا انتها باید به گونه‌ای تنظیم شود که ادراک شایستگی و کنترل در دانشآموزان ایجاد و تقویت شود تا بدین وسیله صرف‌نظر از جوایز مادی و معنوی که دریافت می‌کنند متکی بر معیارهای درونی قدرتمند و با انگیزه درونی، مسیر موفقیت را ادامه دهند.
شورای عالی سیاست‌گذاری جایزه البرز، هیأت انتخاب، کمیته اجرایی و گروه مشاوران، زیر نظر مدیر عامل بنیاد فرهنگی البرز به عنوان دبیر کل جایزه البرز
وزارت آموزش و پرورش، بنیاد ملی نخبگان، سازمان ملی استعدادهای درخشان، سازمان اوقاف و امور خیریه و بعضی مؤسسات فرهنگی و آموزشی
